Першапачаткова Мацькаўцы былі часткай больш буйнога комплексу, вылучанага з асноўнай сядзібы, куды ўваходзілі Двор Стайкі, Мацькаўцы і Зацемень, што належалі на працягу некалькіх пакаленняў роду Багдановічаў герба Багорыя. Першым уладальнікам вялікай сядзібы быў Севярын Багдановіч-Дварэцкі з роду гербу Багорыя і Магіла. У канцы XIX стагоддзя адбыўся падзел сядзібы, тады ж Мацькаўцы былі выдзелены і ў спадчыну дасталіся Юзафу Багдановічу, жанатаму на Ізе Раўэ.
У 1890-1900 гадах у маёнтку Мацькаўцы быў пабудаваны сядзібны дом у стылі эпохі класіцызму. Палац быў каменным, у плане прамакутным, па фасадзе дзевяціасявы. Асноўны аб’ём будынка быў аднапавярховы, а галоўны фасад з цэнтральнай павышанай да двух паверхаў часткай, з порцікам на чатырох калонах. Па гэтай жа восі на фасадзе знаходзілася тэраса з балконам на другім паверсе. Франтон трохкутнага шчыта фасада быў упрыгожаны ляпнінай радавога герба Багорыя. Вуглы і сярэдзіна будынка былі аздоблены рустам. Як асноўны корпус, гэтак і двухпавярховы, мелі двухскатную страху.
Палац быў велічны, а ўнутраныя памяшканні былі багата аздобленыя. Сярэдзіну дома на ўсю яго глыбіню займаў вялікі салон, падлога якога была выкладзена паркетам светла-цёмных парод драўніны з вялікіх квадратаў. Памяшканні пакоя мелі цёмныя лакіраваныя дзверы з багата аздобленымі гранямі. Сцены салона мелі светлы колер і былі ўпрыгожаны багатай разьбой. Вялікі пакой салона ўмоўна падзяляўся на две часткі пілястрамі на сценах і дзвюма акруглымі калонамі, стылізаванымі карынскімі капітэлямі, якія падтрымлівалі порцік аздоблены вытанчанай разьбой. Са столі салона звісалі дзве масіўныя крыштальныя жырандолі, а сцены былі дэкараваны ў падобным стылі бра, а паміж кандэлябраў і мармуровага каміна віселі ў залачоных рамах люстэркі. Салон быў аздоблен мэбляй у стылях ракако і класіцызму. Крыху меншай у палацы з’яўлялася сталовая зала, якая была аздоблена ў асобным «народным стылі», а сцены пакоя ўпрыгожвалі сямейныя партрэты, дзе паабапал у вітрынах стаяў фарфор.
Парадная частка маёнтка мела сіметрычна-асявую пабудову, дзе ў глыбіні і размяшчаўся сядзібны дом (будынак не захаваўся да нашага часу). Рашэнне параднага ўезда сядзібы было даволі ўнікальнае і выдзялялася сярод беларускіх сядзібна-паркавых ансамбляў таго часу. Шырокая ўязная алея была аформлена двухраднай абсадкай елкі, якая была фармаванай. Сіметрычна ёй размяшчаліся два баскеты з садам. Традыцыйнае аб’язное кола перад сядзібным домам было вялікае і ў дыяметры складала каля 80 метраў, а па перыметры было абсаджана двума радамі елкі і радам таполі канадскай. Дрэвы з часам разрасталіся, елкі і дрэвастой сядзібы ў 1920-30-я гады дасягнуў магутнасці і суцэльнай сцяной атачаў газон парку, надаючы маёнтку рысы шляхецкай велічы.
Адначасова з будаўніцтвам сядзібнага дома ў канцы ХІХ стагоддзя закладаўся і пейзажны парк, што размясціўся на роўнай, крыху пляскатай, тэрыторыі. Пры афармленні парку часткова захавалі стары дрэвастой, што падтрымліваўся навакольнымі маляўнічымі краявідамі. У плане парк меў форму прамакутніка, размешчанага ўздоўж шырокай цэнтральнай алеі сядзібы, якая раздзяляла яе на паркавую, каля 17 гектараў, і гаспадарчую часткі.
За велічным сядзібным домам размяшчаўся пейзажны парк з ахоўнай пасадкай таполі канадскай. Хоць у рысах пейзажнага парку прасочваліся рысы часоў эклектыкі, але сфармаваны ён быў класічнымі прыёмамі. Вось сіметрыі на паркавым партэры была падкрэслена дзвюма клумбамі ліпы (захаваліся часткова да нашага часу). Мелася тут і паркавая скульптура, відавочней, калі меркаваць па старых фотаздымках, што гэта быў бюст Адама Міцкевіча. Дрэвастой парку ў асноўным складаўся з мясцовых відаў, а ўлічваючы паніжанасць тэрыторыі, многа ўвагі надавалася елкам (зараз растуць адзінкавыя вялікія дрэвы гэтага віду). У якасці салітэраў – асобна стаячых дрэў у сядзібным парку – раслі буйныя дрэвы вяза. Пасадка елак акаймляла паляну каля маленькага авальнага вадаёма, яны раслі ўздоўж канала, утваралі суцэльную лінейную абсадку (з трох бакоў) уздоўж баскета з пладовым садам. Сад займаў паўночна-заходнюю тэрыторыю сядзібы. На сёння парк захаваўся прыблізна ў былых межах на плошчы каля 17 га, ён у большай частцы забудаваны сучаснай вёскай, а парадны партэр сядзібы займае прыватны дом.
Па ўсходняй ускраіне сядзібы размяшчалася складаная водная сістэма, што ўключала 5 сажалак (ставоў). Цэнтральная сажалка была значных памераў і захавалася да сённяшняга часу, толькі ў выніку апошняй чысткі ў савецкі час сярод яе ўтварылася вялікая выгнутая выспа, якая глыбока сягае ў люстра вады. Самы меншы авальны вадаём (амаль не захаваўся) размяшчаўся на паляне парка з елкамі і меў бетанаванае дно, у ім разводзілі рыбу. Усе ставы злучаліся пратокамі, у якія паступала вада з каналаў, што дрэнавалі сядзібны парк. Зараз добра прасочваецца адзін папярочны канал у цэнтральнай частцы парку. Адводзілася вада з сядзібы праз невялікі вадаём каля млына, у апошні час ён быў часткова павялічаны.
Да нашага часу ў больш-менш прымальным стане захаваўся будынак паравога млына, што быў пабудаваны ў 1901 годзе ў маёнтку Мацькаўцы архітэктарам Лампрэхтам. Млын, хоць і быў пабудаваны побач са ставамі, у дзеянне прыводзіўся паравым рухавіком. У 1920-я гады млын служыў і паркавым павільёнам, што адпавядала садова-паркавай модзе таго часу. Будынак млына ў плане прамакутны, асноўнае памяшканне двухпавярховае, з роўнымі радамі вокнаў. З паўночнай часткі да асноўнага будынка прыбудавана паніжанае памяшканне, што знаходзіцца пад адзінай двухскатнай страхой і мае агульны фасад. Млын прадстаўляе лепшы ўзор прамысловай архітэктуры пачатку ХХ стагоддзя, яго сцены складзены з бутавага і колатага каменя. Франтоны, вуглы, аконныя праёмы выкладзены з чырвонай цэглы, а кладка з вапны мае ўкрапаванні чорнага друзу. На ўсходнім франтоне ўмураваны камень з надпісам «1901 Rok ICY».
З іншых збудаванняў гаспадарчага двара да сённяшняга часу захаваліся поўнасцю ці часткова цагляны аднапавярховы будынак стайні і невялікі цагляны будынак былой пральні.
Апошняй уладальніцай маёнтка Мацькаўцы была Марыя Багдановіч, дачка Юзафа Багдановіча і Ізы Раўэ. Мар’я Багдановіч не пакінула сваю радавую сядзібу ў 1939 годзе і тут сустрэла Айчынную вайну. Яна сярод многіх іншых прадстаўнікоў вілейскай шляхты супрацоўнічала з рухам супраціўлення і савецкімі партызанамі. У ліпені 1942 года, калі адбылося выкрыццё канспіратыўнай сеткі і быў арыштаваны яе кіраўнік Тадэвуш Козел-Паклеўскі з маёнтка Кастыкі, пачаліся масавыя арышты. Летам 1942 года вілейскае гестапа, якое было сфарміравана з прыбалцкіх немцаў з Латвіі, пад кіраўніцтвам шэфа Грубэ арыштавала каля сарака асоб. Менавіта тады спадарыню Мар’ю Багдановіч з Мацькаўцаў гестапаўцы застрэлілі па дарозе ў Вілейку. Так мужна загінула апошняя ўладальніца Мацькаўскай сядзібы.
Ад былой велічы маёнтка Мацькаўцы застаўся толькі паравы млын і паўразбураныя гаспадарчыя пабудовы, а таксама рэшткі векавога парку.
Сяргей ГАНЧАР.
Фота з прыватнай калекцыі Анатоля Парахневіча і сайта radzima.org
